Bye Bye Zwarte Piet? Zijn Belgen klaar om deze traditie op te geven?

Uitgaan, concerten, festivals en muilen met wildvreemden,… In 2020 moesten we enkele van onze meest geliefde gebruiken opgeven voor het groter goed. Wordt het geen tijd om een minder fraai gebruik op te geven om diezelfde reden, meer bepaald Zwarte Piet in blackface? We namen een steekproef af bij Belgen en Nederlanders om te achterhalen of het einde van blackface piet in zicht is of niet.

We moeten het hebben over Zwarte Piet. Alweer? Nee, nog steeds. Want hoewel een hoop dingen dit jaar anders zijn aan het Sinterklaasfeest, is veel ook hetzelfde. Zo liggen de supermarkt rekken alweer een maand te pronken met stereotype “postuurkes”, geven Belgen waarschijnlijk weer bakken met geld uit aan Sinterklaascadeaus en is Zwarte Piet op veel plekken nog gewoon te gast op school.

Dat wringt. Al een halve eeuw wordt het uiterlijk van de kindervriend bekritiseerd en in het buitenland wordt met verbazing gekeken naar hoe België een racistisch karikatuur in stand houdt. Dat de figuur aan hun uiterlijk komt door de schoorsteen kan dan wel een prima reden zijn om bijvoorbeeld een alternatieve schoorsteenpiet met roetvegen te introduceren, piet in blackface kan je er niet mee verantwoorden. Niemand gaat een schoorsteen in als Spaanse knecht om er pikzwart uit te komen, compleet met kroeshaar, dikke rode lippen en gouden oorringen. Zelfs als we ervan uitgaan dat deze uitleg geloofwaardig zou zijn, dan nog kan je niet om de negatieve impact heen die dit clowneske personage heeft op zwarte kinderen, zowel op vlak van hun zelfbeeld als hoe niet-zwarte kinderen hen zien.

Om beter te begrijpen waarom deze traditie standhoudt, hebben we met VICE Belgium en VICE Nederland een survey gelanceerd. We vroegen Belgen en Nederlanders uit alle hoeken van de lage landen hoe zij Sinterklaas vieren en wat ze van Zwarte Piet vinden. We verzamelden 5 294 ingevulde vragenlijsten, waarvan 2 934 in België alleen. We hebben ervoor gezorgd dat de resultaten representatief zijn voor de verschillende regio’s en leeftijdsgroepen, maar het gaat het hier wel om een steekproef, geen hoogwetenschappelijke studie. Hoewel de resultaten ons heel wat kunnen vertellen over de publieke opinie, zijn ze ook ietwat vertekend door het platform waarop we de survey lanceerden — Facebook.

Maar liefst 85% van de ondervraagden viert op de een of andere manier Sinterklaas. Tot onze verbazing ligt dat cijfer hoger in België dan in Nederland (respectievelijk 89% tegenover 79%). Het hele feest cancellen zal dus niet snel gebeuren.

Hoewel we dus met z’n allen heel erg genieten van het Sinterklaasfeest, verschilt de manier waarop we het vieren wel degelijk. Bij 36% van de ondervraagde Belgen verkleedt iemand zich in de goedheilig man. Dat kan er nog mee door. Pijnlijker is dat zowat de helft van de ondervraagden (47%) denkt dat Zwarte Piet onmisbaar is voor een succesvol Sinterklaasfeest. 

Slechts een kwart van de geïnterviewden staat niet langer achter dit personage uit hun kindertijd. Die verhouding komt ook terug bij de mensen die aangeven dat Zwarte Piet discriminerend is tegenover niet-witte mensen. Het concept van blackface is duidelijk nog niet helemaal doorgedrongen bij de meeste mensen.

Het lijkt alsof mensen niet begrijpen op welke manier blackface Piet racistisch is. Dat maakt het moeilijk voor hen om te begrijpen waarom er iets zou moeten veranderen. Maar liefst 70% van de ondervraagden vindt dat de traditie onveranderd moet blijven, omdat het deel uitmaakt van het Belgisch-Nederlandse culturele erfgoed. Slechts 30% is ervan overtuigd dat het einde van de traditie zou kunnen leiden tot een meer inclusieve samenleving. 

Een oplossing zou kunnen zijn dat we het personage wel behouden, maar de kwetsende elementen van hun uiterlijk aanpassen. Helaas, pindakaas: 62% vindt dat het personage exact moet blijven zoals ze het kennen. Je hebt het door, er is nog nood aan bewustmaking.

De cijfers zijn op z’n zachtst gezegd ontmoedigend voor de activisten die al jaren proberen om verandering te brengen. Niet getreurd: het is niet allemaal kommer en kwel. We namen de cijfers onder de loep en konden vaststellen dat er heel wat variatie in zit op basis van regio, gender en leeftijd. Voor die laatste beschouwen we enerzijds een jongere generatie (18-35) en een oudere generatie (+35).

Een voorbeeld: hoewel 47% van de ondervraagden een volledig zwart geschminkte piet onmisbaar vindt, vinden voornamelijk vrouwen dat toch minder belangrijk (36%), en zeker als ze in Brussel wonen waar slechts 33% van de ondervraagden vasthoudt aan de figuur.

Er zijn ook belangrijke verschillen tussen België en Nederland, waar de kwestie al veel langer onderdeel is van het publiek debat, en er geprotesteerd wordt tijdens zowat elke sinterklaasintocht met blackface pieten. Dat zie je ook in de cijfers: 70% van de ondervraagden mag dan wel denken dat de traditie onveranderd moet blijven omdat ze deel uitmaakt van onze cultuur, maar in België is dat een onthutsende 76% tegenover 63% in Nederland. Er is dus nog werk aan de winkel, en misschien moesten we het voorbeeld van onze noorderburen maar volgen, en meer protesteren zoals in 2019 al eens gebeurde in Deurne.

Het laatste voorbeeld heeft meer toepassing op de generatieverschillen. Terwijl slechts 24% van de ondervraagden erkend dat zwarte piet discriminerend is of kan zijn, ligt dat bij de jongere generatie iets hoger dan bij de oudere (33% tegenover 12%).

Als we deze tendens mogen geloven, is er hoop op verandering. Activisme lijkt wel degelijk effect te hebben op de bewustwording van het probleem, en jonge mensen lijken open te staan voor de verandering die zo hard nodig is.

Trouwens, de groep mensen die het meest met blackface piet geconfronteerd wordt, konden we in deze survey niet eens bevragen, maar het beperkte onderzoek dat bestaat laat zien dat hun gevoelens niet zomaar genegeerd mogen worden in het publieke debat. Activiste Mireille-Tsheusi Robert stelde in een kleinschalige studie (die besproken wordt in het boek Pietpraat) bijvoorbeeld vast dat zwarte kinderen tussen 3 en 11 jaar zwarte piet wel degelijk als een Afrikaan zagen, en negatieve stereotypen over zwarte mensen bevestigd zagen door blackface piet.

Sinterklaas is een leuke traditie: wie houdt er nu niet van om zich vol te proppen met snoepgoed en mandarijntjes en cadeaus te geven aan de kleinsten — of te krijgen als je een wel heel jong? Maar zolang een feest bijdraagt aan discriminatie, worden mensen in België uitgesloten om het mee te vieren. Dus zolang Zwarte Piet bestaat, is Sinterklaas geen feest voor iedereen. Tijd om kleur te bekennen.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.