Nederlandse onderzoekers ontdekken dat ons brein een 'kunstmodus' heeft

Wat gebeurt er in ons hoofd als we naar kunst kijken? Het is een vraag die Noah van Dongen (1986) al sinds de kunstacademie bezighoudt. Momenteel schrijft hij er aan de Erasmus School of History, Culture and Communication een proefschrift over en onlangs publiceerde hij samen met twee psychologen een artikel in het tijdschrift Brain and Cognition. Ze ontdekten dat als je mensen een willekeurige foto laat zien en zegt dat het ‘kunst’ is, ze er anders op reageren dan wanneer je zegt het ‘echt’ is. Ik zocht van Dongen op in Rotterdam om te praten over zijn onderzoek en over kunst.

The Creators Project: Wat heb je precies onderzocht?
Noah van Dongen: We hebben onderzocht hoe de context van een foto je interpretatie ervan beïnvloedt, door dezelfde foto’s eerst als ‘kunst’ en daarna als ‘echt’ aan mensen voor te leggen, of andersom.

Wat voor afbeeldingen hebben we het dan over?
We hebben foto’s gebruikt uit een dataset, het International Affective Picture System. Dat bestaat uit veel verschillende foto’s van over de hele wereld: puppy’s, afgehakte handen, spelende kinderen, auto-ongelukken, wilde dieren – echt van alles door elkaar. De afbeeldingen in dat systeem zijn al aan heel veel mensen voorgelegd, in verschillende landen, en voor alle foto’s is onderzocht hoe proefpersonen erop reageren. Wij hebben voor ons onderzoek foto’s geselecteerd die mensen over het algemeen heftig vonden.

Zijn het kunstplaatjes?
Nee, er zitten geen kunstwerken tussen. Het zijn veelal ongemanipuleerde foto’s. Er zitten een paar gemanipuleerde foto’s tussen, maar die hebben wij niet gebruikt. Wij hebben de foto’s zelf wel ietsje mooier gemaakt in photoshop, maar wel allemaal op dezelfde manier. Daarna hebben we de helft van de foto’s als kunstwerk en de andere als echt voorgelegd aan proefpersonen.

Hoe ging dat in z’n werk?
Eerst kregen proefpersonen een korte omschrijving te lezen, iets als: “De volgende plaatjes zijn digitale reproducties van kunstwerken uit de collecties van gerenommeerde musea. Ze zijn uitgezocht door kunstexperts op onbekendheid en het zijn schilderijen, digitale renderings of geënsceneerde foto’s.” Daarna kregen ze het eerste plaatje te zien. Op dat moment werd de elektrische geleiding op hun scalp gemeten door middel van EEG, elektro-encefalografie.

Met zo’n gek petje op?
Ja, ze kregen een muts op en er werd op bepaalde punten gel op hun hoofd gedaan, voor betere geleiding. In het mutsje zitten elektrodes die de hoogte van het voltage op de scalp meten. Met die EEG zagen we hoe hun cortex reageerde op het moment dat ze een plaatje zagen. Nadat ze een plaatje gezien hadden, werd er gevraagd hoe mooi ze het vonden, op een schaal van 0 tot 7. Daarna konden ze aangeven hoe heftig ze er emotioneel op reageerden, en hoe positief of negatief die emoties waren. Dat kon met een schuifbalk op een beeldscherm.

Vervolgens kregen ze een blok met foto’s te zien die we omschreven als echte plaatjes, voorzien van de tekst: “De volgende plaatjes zijn van waargebeurde gebeurtenissen, we hebben ze uitgezocht uit nieuwsarchieven of verkregen uit de collecties van bepaalde individuen.” Daarna kregen ze weer plaatjes te zien en voerden we dezelfde meting uit als bij de zogenaamde kunstplaatjes.

We keken alleen naar wat de omschrijving deed met de reactie van mensen. Sommige proefpersonen begonnen met kunst en eindigden met echte foto’s, bij anderen was het andersom. En sommige proefpersonen kregen foto’s van de ene stapel te zien en andersom, zodat de uitkomst niet aan de foto’s lag en ook niet aan de volgorde waarin we ze lieten zien.

Hoe meet je een emotionele reactie in het brein?
Je kijkt op bepaalde tijdspunten hoe hoog het voltage is op de scalp. Er is op je achterhoofd een gebied, de pariëtale kwab, waar sensorische informatie wordt geïntegreerd en gekoppeld aan emoties. Uit eerder onderzoek blijkt dat het voltage daar hoger is bij een heftigere emotionele reactie. Een vermindering in het voltage wijst op een minder heftige emotionele reactie.

Wat waren de resultaten?
Gemiddeld werden de plaatjes die als kunst werden gepresenteerd meer gewaardeerd dan plaatjes die als echte foto’s werden gepresenteerd. Op de hersenscan zagen we dat proefpersonen emotioneel minder heftig reageerden op kunstplaatjes dan op de echte plaatjes, alhoewel ze dat zelf niet zo aangaven via die schuifbalk.

Wisten we niet al lang dat je verwachtingen en voorkennis van invloed zijn op hoe je iets waarneemt?
We verwachtten het al heel lang, maar we hadden nog niet eerder neurologisch onderbouwd dat je perceptie van kunst afhankelijk is van het idee dát het kunst is. Het is altijd goed om wat je denkt dat werkt ook te testen. Waarneming is theoriegeladen en afhankelijk van je gemoedstoestand, oké. Maar wat nog veel interessanter is, is de vraag hoe dat precies in elkaar zit.

En het onderzoek bevestigt het vermoeden dat we hadden.
Ja. We weten nu bijvoorbeeld dat je verwachting pas na een halve seconde begint in te werken op wat je waarneemt. Wat er daarna gebeurt weten we niet precies. Proefpersonen gaven aan dat ze zogenaamde kunstwerken mooier vonden, maar ze rapporteerden geen verschil tussen hun emotionele reactie op kunst en op echte plaatjes. Dus het is ofwel een slechte meting, of er gebeurt iets tussen het moment van de EEG en dat van het aangeven van de emotionele reactie op de schuifbalk waardoor het effect van de context weer afneemt.

Dus in de EEG is zichtbaar dat er een verschil in emotionele reactie is, maar in wat mensen aangaven op die schuifbalk zag je dat niet terug?
Klopt. Er is een verschil tussen wat er op neuraal niveau gebeurt, wat we met de EEG meten, en wat er qua gedrag gebeurt. Dat laatste meten we met die schuifbalk.

Het onderzoek trekt een harde lijn tussen ‘kunst’ en ‘echt’. Wanneer is iets kunst?
Lastig, want het is een diffuse categorie. Een aantal dingen zijn duidelijk kunstwerken, en naarmate je verder van die kern afgaat, ben je steeds minder zeker of het wel kunst is. Een makkelijke distinctie voor mij is: kunst is alles wat in een galerie hangt, alles wat in een museum hangt, of alles waarvan erkende kunstenaars of kunstexperts zeggen dat het kunst is. Of ik het goede kunst vind is een andere vraag.

Als iemand een propje papier op de grond legt en zegt dat dat kunst is, dan ben ik niet zo geneigd om dat aan te nemen. Als die persoon een kunstenaar is, dan ben ik nog steeds niet echt bereid om dat aan te nemen, want het kan nog steeds een grap zijn. Zoals die jongen die een bril op de vloer van een museum legde alsof het een kunstwerk was. Mensen dachten ook daadwerkelijk dat dat kunst was.

Wat zegt de wetenschap daarover?
Er is onderzoek gedaan naar hoe kunst in elkaar zit en of je het kunt onderscheiden van niet-kunst. Stel je voor, je hebt twee schilderijen die veel op elkaar lijken. De ene is geschilderd door een abstract expressionist als Karel Appel en de andere door een kind, een chimpansee of een olifant. Er is onderzocht of mensen het echte kunstwerk verkiezen boven die andere drie, qua schoonheid. Over het algemeen is dat ook zo.

Dat is interessant, maar wat gebeurt er als we het echte kunstwerk een label geven dat zegt ‘Dit is gemaakt door olifant Sarah’, en andersom? Wat blijkt: het effect neemt af, maar mensen vinden het kunstwerk dat door een kunstenaar is gemaakt nog steeds mooier. Er zit daadwerkelijk iets in dat werk van Karel Appel wat onze waarneming aanspreekt.

Wat zegt dat?
Onze manier van waarnemen zorgt ervoor dat we bepaalde dingen positief waarderen en andere niet. Wanneer je bepaalde kleuren en contrasten gebruikt, wanneer je een bepaalde compositie gebruikt, dan spreekt dat mensen aan op een heel basaal niveau.

Kunst raakt mij vaak meer dan de werkelijkheid, die saai en monotoon is. Hoe verhoudt zich dat tot de conclusie van je onderzoek?
We hebben in dit geval geen onderscheid gemaakt tussen goede en slechte kunst. We hebben sowieso geen kunst gebruikt, maar plaatjes als kunst gepresenteerd. Ik denk ook dat een goed kunstwerk je emotioneel raakt. Als je mensen naar kunst laat kijken en ze laat aangeven wat ze goed en slecht vinden, reageren ze emotioneel waarschijnlijk heftiger op goede kunstwerken.

Raakt goede kunst je meer dan de werkelijkheid?
Stel je voor dat je een griezelfilm kijkt, over een achtervolging met een kettingzaag. Je weet dat het niet echt is, maar je schrikt wel en je vindt het spannend. Dat is echter niks vergeleken met de emotionele reactie die je zou hebben als er echt iemand met een kettingzaag achter je aan komt. Je emotionele reactie op de film is anders dan wanneer het echt met je gebeurt.

In film waardeer je bovendien andere dingen: de esthetiek van de achtervolging, het camerawerk, het acteerwerk. Daar hou je geen rekening mee als je voor je leven moet rennen. Daarom denk ik dat er veel meer aan de gang is als we naar kunstwerken kijken. Kunstperceptie heeft meer dimensies dan wanneer je iets echt meemaakt.

Dankjewel!