Hitler's Wall: de ijzingwekkende overblijfselen van de muur van de Nazi's

In de zomer van 1940 gaf Adolf Hitler opdracht voor de bouw van de Atlantikwall, een enorme verdedingslinie die de westkust van het Derde Rijk tegen een geallieerde invasie vanaf zee moest beschermen. Lopend van het noorden van Noorwegen tot en met de Spaanse Pyreneeën, bestond de 5.283 kilometer lange ‘muur’ uit een aaneenschakeling van duizenden bunkers, mijnenvelden, kustbatterijen en versperringen. Ook in Nederland werden langs de gehele kust verdedingswerken geplaatst, waarvan de belangrijkste in Hoek van Holland en IJmuiden stonden. De linie was het grootste militaire bouwwerk dat de Nazi's zouden bouwen. Nog geen vier jaar later werd de Atlantic Wall in Normandië tijdens D-Day doorbroken.

Nu, zo’n 70 jaar later, heeft de Belgische fotograaf Stephan Vanfleteren de overblijfselen van de mythische muur van Europa vastgelegd in zijn boek Atlantic Wall. Gewapend met statief en camera reisde de fotograaf in een jaar tijd langs de gehele lengte van de Atlantikwall, in een lugubere en eenzame speurtocht naar restanten langs de afgelegen, winterse kustlijnen van Frankrijk, België, Nederland, Duitsland, Denenmarken en Noorwegen.

“Als kind groeide ik op in de duinen in de buurt van de bunkers, maar ik dacht er eigenlijk nooit bij na,” vertelt Vanfleteren me over de telefoon. “Ik wist wel dat ze uit de oorlog kwamen maar ze waren er vooral om in te spelen. Dat veranderde toen ik door het Museum Atlantikwall in Oostende werd gevraagd om deze serie te maken. Ik begon er met nieuwe ogen naar te kijken en was direct onder de indruk van de ongewilde schoonheid van die dingen, de immense schaal van alles."

Vanfleteren koos er bewust voor om zijn zwart-wit foto’s zo objectief mogelijk te maken en de bouwwerken niet stijlvoller te fotograferen dan ze waren. “De bunkers vormen zelfs nu nog een pijnlijke herinnering aan de oorlog," vertelt hij. "In Duitsland zijn de meesten overblijfselen zelfs helemaal weggehaald. Het is ook niet iets om trots op te zijn natuurlijk.” Tijdens zijn fotografische reis waren ook Vanfleteren’s eigen bedoelingen soms reden tot achterdocht. “In Denemarken werd ik soms verward met een Duitser. Dan zeiden ze: Je komt ze hier wel fotograferen maar je kunt ze beter weghalen. Je hebt ze er ook neergezet."

Het project zorgde ervoor dat de fotograaf ook zelf steeds dieper in de oorlog gezogen. Bijna wekelijks vond hij zichzelf terug op een paar van de meest bloedige locaties van de Tweede Wereldoorlog. “Soms kwam ik op plaatsen waar de hakenkruizen en de leuzen nog helemaal intact op de muur stonden, alsof ze vorige week de bunker verlaten hadden. Die bunkers zijn vaak heel klein en het is een hele vreemde gedachte dat je op precies dezelfde plek staat als waar een soldaat tijdens D-Day tientallen leeftijdsgenoten heeft vermoord. Jonge jongens die als kanonnenvoer uit die bootjes sprongen en direct werden neergemaaid. Dat is waanzin. Er kleeft bloed aan de muren.”

Dat bloed zat op sommige plaatsen zelfs letterlijk in de muren van de bouwwerken die hij fotografeerde. Bij een bunker op de Kanaaleilanden, volgens Vanfleteren een van de meest gruwelijke plekken langs de Atlantikwall, stuitte hij op een gedenkteken voor vier krijgsgevangen die tijdens de bouw van de bunker door uitputting waren omgekomen. “De lijken werden met het vloeibare beton in de muren van de bunker meegegoten. Ze zitten er nog altijd vast."

"Dat soort verhalen geven je wel kippenvel," gaat hij verder. "En vaak hield ik het ook niet langer dan een maand achter elkaar vol. Ik kwam bijna nooit iemand tegen als ik aan het werk was. Op den duur begin je tegen jezelf te praten en weet je dat je weer even terug moet naar de bewoonde wereld.”

Toch spreekt uit de foto's van Vanfleteren ook een vreemd soort serene schoonheid. Veel van de bunkers vind je terug op een paar van de mooiste locaties langs de Europese westkust, en het landschap is dan ook vaak een even grote component in de foto als het bouwwerk zelf. De beelden van overgroeide forten en ingezakte, afgebrokkelde bunkers laten op die manier ook zien hoe de natuur langzaam maar zeker de sporen van het conflict aan het uitwissen is.

Soms gaat dat uitwissen zelfs sneller dan je zou verwachten. Veel van de bunkers zijn door erosie steeds verder naar de kust afgegleden. "Sommige bunkers die op oude foto's nog vijftig meter van de zee stonden, vond ik nu opeens op de afgrond of zelfs al in de oceaan terug," vertelt hij. "Veel lokale inwoners zijn de bunkers daarom gaan beschouwen als een soort barometers van de klimaatverwarming, als een ijkpunt van de komende zee."

De serie gaat in die zin niet alleen over de geschiedenis en architectuur van de Tweede Wereldoorlog, maar ook over het Europa van nu. “De Atlantikwall is een fysieke herinnering aan wat er is gebeurd, maar het laat ook zien in welke tijd we nu leven. Na een tijdje was het geen opdracht meer, het werd een missie."

Bekijk Stephan Vanfleterens website voor meer bijzondere fotografie.