“Het gaat moeilijk. Het is niet dat ik het niet weet, het zit in mijn hoofd, maar de spraak komt niet.”

Over kunst praten is iets dat sowieso maar weinig mensen makkelijk af gaat, maar hoe moet dat zijn als je ook nog eens langzaam je geheugen en je woorden aan het verliezen bent? Onlangs hoorde ik over Demo-Memo, een nieuw concept in het S.M.A.K. (Stedelijk Museum voor Actuele Kunst) in Gent waar speciale kunstmiddagen worden georganiseerd voor ouderen met dementie. Omdat ik wel benieuwd was hoe zij naar kunst kijken, besloot ik zo’n sessie bij te wonen, samen met zeven ouderen en hun mantelzorgers.

De middag wordt geleid door kunstenaar Bie Hinnekint. Zij startte vijf jaar geleden The Courage to Grow Old, een verzameling initiatieven om ouderen en kunst samen te brengen. Voor ouderen met dementie is praten over kunst natuurlijk een leuke afleiding, maar volgens Hinnekint is het ook een goede manier om een inkijk te krijgen in hun denken. Tijdens het bekijken van de kunstwerken is iedereen behalve de ouderen stil. Iemand schrijft op wat ze zeggen en achteraf leest Bie deze quotes voor als een soort gedicht. Ik word zonder het te vragen aangesteld als notulist en schrijf aandachtig alles op. En zo gebeurt het dat ik op een broeierige woensdagmiddag zwijgend twee uur lang naar hun eerlijke en soms wat onsamenhangende gedachten zit te luisteren. Hierbij een greep uit de reacties op beide kunstwerken:

Bie: Wat denken de mensen op de eerste rij van het werk?

“Daar is het raden naar” “Het is gewoon een zwart doek” “Het heeft met kunst te maken” “Ik heb er geen antwoord op, maar ik zie het wel graag” “Ik denk dat de kleuters op mijn werk dat ook zouden kunnen, maar misschien zou het dan wat schever zijn” “Het doet geen pijn aan de ogen” “Het is een mooi werk, schoon, symmetrisch, gelijk en het is mooi om iets op tentoon te stellen, prenten zouden bijvoorbeeld mooi uitkomen op de zwarte achtergrond” “Soms komt er precies licht uit en dan weer donkerte” “Je zou kunnen veronderstellen dat het een doek is dat over en weer gaat” “Ik kan er niet veel mee” “Je moet veel plaats hebben om het op te hangen. En als je achteruit gaat verlies je een stuk van de kunst” “Ik zou er thuis wat op hangen” “Nee, ik wil niks meer zeggen” “Bie, jij zou goed passen bij die blonde artiest die daar alles zit op te schrijven”

Met die laatste zin eindigt de eerste sessie. Na enkele minuten draagt Hinnekint het gedicht voor. Het publiek knikt mee.

Opnieuw vraagt Bie naar wat de aanwezigen denken.

“Het is een heel mooie tekening. Niet iedereen kan het maken” “Thuis in Tongerlo is er een vrouw die hoort niet goed en ze schildert. Ze woont met haar broer alleen en heeft nog familieleden. De vrouw schildert stillevens met een klein borsteltje. Ik heb enkele van haar schilderijen. Ze zijn allebei ongetrouwd, maar dit schilderij is nog helemaal anders” “Het gaat moeilijk. Het is niet dat ik het niet weet, het zit in mijn hoofd, maar de spraak komt niet.” “Het is een bloem die in het koren gloeit. Er staan zulke groene in het korenveld.” “Dat is juist een kruisbeeld.” “Het is toch maar dat in het midden? Dat is getekend en de rest is nog vrij.” “De stengel van de bloem is te kort in vergelijking met het geheel. Het is mooi getekend, de blaadjes, maar de stengel is té kort.” “Ja, het kan doorgaan als een schoolbord. Een echt schoolbord is het niet, want het is ijzer en een echt bord is van hout.” “Als je een kleed wil maken, heb je patronen nodig, dat teken en maak je en leg je op de stof.” “Ik ben naar school geweest in Molenbeersel. Ik was veertien en moest thuis aan het werk. In het hoger ben ik nooit geweest.”

De ouderen raken stilaan uitgeput. Het is tijd om iets te drinken in de cafetaria. Hier vroeg ik drie ouderen met dementie en hun mantelzorgers naar hoe ze de middag vinden verlopen.

The Creators project: Wat is jullie connectie?
Roos: Wij zijn vriendinnen. 35 jaar geleden leerden we elkaar kennen op café.
Leen: Ik ben gepension…
Roos: Gepensioneerd?
Leen: Ik bedoel iets anders. Ik ben de patiënt, ja, zo is het. Ik ben de patiënt en dat is mijn vriendin, die mee komt doen.

Leen, heb jij het gevoel dat je je kon uiten tijdens het bekijken van de werken?
Roos: Dat gaat moeilijker, want Leen is sowieso introvert.
Leen: Ja.  
Roos: Maar het is niet omdat je het niet goed kunt uitleggen, dat je het niet beleeft.
Leen: Ja, natuurlijk, natuurlijk.

En versterkt dit jullie band?
Leen: Ja.
Roos: We hadden al een goede connectie, ja.
Leen: Ja, maar het is toch nog meer…
Roos: Het is intenser geworden hé?
Leen: Ja.

The Creators Project: Ik vroeg mij eigenlijk af wat jullie connectie is.
Fabienne: Ik ben de dochter
Anna Christina: Ik ben de oma en zij is de oma.
Janne: Ben ik de oma, ja? (lacht) Ik ben de kleindochter.

Wat vonden jullie van de workshop?
Anna Catharina: Ja, ik vind dat formidabel dat ze zoveel kunnen en daar zie ik wel een kleur bij, dat vind ik wel schoon.
Fabienne: Ze is daar naar aan het kijken (wijst naar een schilderij achter me).
Anna Catharina: Je kan de schoonste schilderijen maken van korenbloemen. Maar ik niet, ik ben maar gewoon van boerenafkomst.

En heeft u hier genoten van de kunst?
Anna Catharina: Ja, toch wel, ja. Het is fantastisch eigenlijk, die schilderijen die zijn allemaal mooi. Die mogen er hangen, allemaal.

En heb je dan het gevoel dat je alles kan vertellen wat je wil?
Anna Catharina: Zo zou ik het niet zelf stellen. Dat gaat niet steeds.

En dochter en kleindochter, wat vonden jullie van de workshop?
Fabienne: Ik vond het heel verassend.
Janne: Vooral om te horen ook. Ze hebben een geheel andere reactie op kunst dan wij. Je moet je er even in laten meeslepen.

The Creators Project: Mag ik eens vragen welke connectie jullie hebben?
Jeanine: Dat is mijn zoon.
Simon: Ja.

Welk kunstwerk sprak u het meest aan?
Jeanine: Dat eerste vond ik het mooiste.
Simon: En waar zou je het hangen?
Jeanine: In de woonkamer.

Heb je het gevoel dat je hebt kunnen zeggen wat je dacht, terwijl je naar de kunstwerken keek?
Simon: Heb je echt kunnen zeggen wat je dacht?
Jeanine: Ik ben het al een beetje vergeten.

Ga naar de website van The Courage to Grow Old voor meer informatie over de projecten van Bie Hinnekint.