Kruip in de huid van een skinhead, een moslimextremist of het lid van een religieuze sekte

Deprogrammed van Mia Donovan heeft gisterenavond de IDFA DocLab Award for Digital Storytelling gewonnen.

Stel je voor dat je gedropt bent in een woestijn, helemaal alleen. Je hebt geen idee waar je precies bent. Alles lijkt op elkaar, en je besluit maar gewoon om recht vooruit te lopen. Na een tijd merk je dat je ook alleen maar vooruit kán. Als je wilt omkeren protesteren je spieren, en loop je dus maar door. Plotseling schieten er hier en daar wat bomen uit de grond. Het worden er steeds meer. Er ontspint zich een heel dicht bos om je heen, en je wordt gedwongen om het nauwe pad te volgen dat nog net voor je wordt uitgespaard. Ondertussen wordt het donker.

Als we de Canadese regisseur Mia Donovan mogen geloven, moet het ongeveer zo voelen om geïndoctrineerd te worden door een sekte of een radicale groepering. In haar interactieve documentaire Deprogrammed maak je als kijker een geforceerde wandeling door een beklemmend, virtueel landschap, dat hier en daar iets lichter lijkt te worden, maar uiteindelijk geen enkele vrijheid geeft voor een ruimtelijke verkenning. Ondertussen hoor je afwisselend de stemmen van Frank Meeink (een voormalige skinheadleider en neonazi-rekruteerder), Diane Benscoter (een oud-lid van de Verenigingskerk) en Mubin Shaikh (een voormalige moslimextremist). Ze vertellen hoe ze als tieners ten prooi vielen aan indoctrinatie, en hoe ze er weer hun weg uit vonden.

Deprogrammed is op IDFA Doclab te zien als virtual reality-ervaring en als interactieve webdocumentaire. Niet te verwarren met de gelijknamige bioscoopdocumentaire die Donovan maakte over de Ted Patrick, die als ‘deprogrammeur’ van het eerste uur zichzelf de taak gaf om gehersenspoelde sekteleden te genezen, waaronder de stiefbroer van Donovan. Ik skypete met deze regisseur om meer te leren over deprogrammeren, haar filmproject en de verschillen en overeenkomsten bij slachtoffers van indoctrinatie.

VICE: Hoi Mia, waarom wilde je behalve een ‘normale documentaire’ ook een interactieve variant maken?
Mia Donovan: Het is een goede manier om het verhaal dichtbij te laten komen en het op een persoonlijke manier te brengen, en ook om het meer naar het heden te trekken. De film over Ted Patrick gaat vooral terug naar de jaren zeventig, de tijd van de religieuze cultgroepen. De manier waarop die cultleden over hun indoctrinatie spraken, lijkt op hoe skinheadleden dat deden in de jaren tachtig, en ook op hoe iemand als Mubin Shaikh later sprak over zijn radicalisering. Die parallel wilde ik visualiseren.

Op welke manier lijken hun verhalen op elkaar?
Individuen die zich tot zo’n groepering of sekte voelen aangetrokken voelen zich meestal nergens thuis, maar worden bij die groep opeens ‘begrepen’. Bovendien krijgen ze daar oprecht het idee dat ze iets goeds doen voor de wereld. Neonazi’s willen bijvoorbeeld de samenleving ‘puur houden’, vrij van kwade krachten, en radicale moslims willen een betere wereld voor de Islam scheppen.

Hoe de drie vervolgens weer uit hun indoctrinatie raakten verschilt. Diane Benscoter werd behandeld door een deprogrammeur, maar Mubin Shaikh kwam juist zelf tot inkeer. Hij stelde zijn ideeën bij toen hij Islamstudies ging studeren aan de universiteit, en de aanslagen van 11 september speelden ook een grote rol. Frank Meeink kwam in de gevangenis, en raakte daar bevriend met Afro-Amerikaanse gevangenen. Toen hij eenmaal vrij was, kon hij in eerste instantie geen werk krijgen, totdat een joodse man hem een baan aanbood.

Je film over Ted Patrick gaat vooral over deprogrammeren. Zijn eigen methode was vrij controversieel: hij kidnapte mensen. Is deprogrammeren niet het kwaad bestrijden met iets dat net zo kwaad is?
Ted Patrick was de eerste echte deprogrammeur, maar hij was ook meteen een vrij extreme. Vaak zijn mensen die gedeprogrammeerd worden daar achteraf heel dankbaar voor, omdat ze denken dat ze anders nooit van hun radicale ideeën zouden zijn afgekomen, maar er zijn natuurlijk ook mensen die het zonder deprogrammeur ook wel zouden hebben gered. En niet iedere sekte is natuurlijk even gevaarlijk, en vergt dus een even harde aanpak. Je kunt het dus afserveren noch volledig omarmen. Maar stil zitten kunnen we ook niet.

Wat kunnen we in algemenere zin nog meer doen tegen indoctrinaties?
Ik denk dat we mensen moeten leren om kritischer te denken. Wat deze groeperingen allemaal met elkaar gemeen hebben is dat ze heel erg in zwart-wittegenstellingen denken, het is ‘wij’ tegen ‘hen’. Die manier van denken is natuurlijk ook goed terug te zien in veel westerse samenlevingen, die de laatste tijd nogal gepolariseerd zijn geraakt. Dit is de meest extreme uitwerking daarvan.

In de film laat je kijkers in de huid kruipen van iemand die in zo’n extreme gedachtegang dreigt te vervallen. Hoe zou je het gevoel omschrijven dat dit met zich meebrengt?
De meeste mensen die in zulke groeperingen terechtkomen zeggen dat je psychologisch gevangen bent in je ideologie. Je kunt in fysiek opzicht best even zo’n groep verlaten, maar dat betekent niet dat je geest vrij van indoctrinatie is. Dat hebben we geprobeerd te visualiseren.

Mubin Shaikh zegt in de documentaire dat men met de komst van het internet gemakkelijker geïndoctrineerd kan worden dan ooit. Is dat iets waarover we ons extra zorgen moeten maken?
Ja, we kunnen altijd en overal aan allerlei radicale ideeën worden blootgesteld – dat is nogal gevaarlijk. Voordat het internet er was, bevonden leden van dit soort groeperingen zich aan de randen van de samenleving, maar nu hoef je alleen maar online te gaan om met dit soort mensen in contact te komen. Sinds 9/11 is het aantal haatgroepen flink gestegen. Ik denk alleen niet dat dat zozeer met 9/11 te maken heeft, maar vooral met de komst van het internet.

Wat hoop je dat mensen leren van je documentaire?
Dat ze beseffen dat het hier om echte mensen gaat, die vanwege hun eigen kwetsbaarheid, of pijnlijke gebeurtenissen die ze hebben meegemaakt, in zo’n situatie zijn beland. En dat er manieren zijn om met hen te praten, en hun gedachtegang te leren begrijpen. We kunnen niet zomaar zeggen dat er geen hoop is voor deze mensen, dat is veel te gemakkelijk.

Bedankt!

Deprogrammed is, samen met 29 andere interactieve installaties, onderdeel van IDFA DocLab 2016. De tentoonstelling Elastic Reality is tot en met 27 november te zien in de Brakke Grond, waar je tussen 9 uur ‘s ochtends en 9 uur ‘s avonds gratis naar binnen kan.