Ontsnappen aan de surveillancestaat in een gevangenis in Utrecht

Een zwaar gezoem schalt uit een luidspreker in de gangen van de oude gevangenisin Utrecht. Soms klinkt het geluid als een straalmotor, dan weer als een ronkende grasmaaier of een scooter. “Allemaal geluiden van verschillende drones,” vertelt curator Ine Gevers me. “Die vliegen zo hoog dat we ze niet kunnen zien, maar ze zijn wel te horen. We moeten die geluiden leren herkennen, zodat we weten wat ons eventueel boven het hoofd hangt.”

Het geluidskunstwerk A Study into 21st Century Drone Acoustics van Ruben Pater en Gonzalo Cardoso vormt het surreële startschot van Hacking Habitat, een van de meest interessante en actuele exposities die dit jaar in Nederland te zien is. In de rijen cellen van de oude gevangenis aan het Wolvenplein zijn door Gevers in totaal 86 kunstenaars uit binnen- en buitenland samengebracht. De centrale vraag: hoe beheersen technologische systemen ons leven, en hoe kunnen we de controle terugwinnen?

Uitgangspunt van Hacking Habitat is dat ons leven (onze ‘habitat’) voortdurend gehackt wordt – door de staat die ons via massasurveillance in de gaten houdt, door internetbedrijven uit Silicon Valley die onze persoonlijke data verzamelen, door het financiële systeem dat ons steeds verder in een monddode consumentenrol drukt. Hoog tijd dus om terug te vechten. “Om uit het systeem te breken moet je eerst begrijpen hoe dat systeem in elkaar zit. Daar gaat deze tentoonstelling over. Het laat tactieken zien hoe je systemen te slim af kunt zijn.”

Die Brücke (2015), Zentrum Für Politische Schönheit

Hoe zien die ingrepen er dan uit? Een mooi voorbeeld is Die Brücke, een niet van echt te onderscheiden promofilmpje waarin de bouw van een nieuwe brug van Afrika naar Europa wordt aangekondigd. De video van het Berlijnse kunstcollectief Zentrum Für Politische Schönheit is een voorbeeld van ‘overidentificatie’ vertelt Gevers, een tactiek die nu veel door kunstenaars gebruikt wordt. Door zogenaamd te spreken vanuit de stem van de machthebbers of voorlichters van grote bedrijven lijkt het alsof ze opeens een keer wél het beste met de wereld voor hebben. Door net te doen alsof het ondenkbare werkelijkheid is geworden – een brug bouwen in plaats van bootjes afhouden, of openbare excuses aanbieden voor een milieuramp – willen ze zich uitspreken tegen de huidige instituten en machtsstructuren. Kunst moet schuren, vinden ze, en een debat uitlokken. “Het is pure manipulatie, met een knipoog.”

We lopen naar een volgende cel met daarin flatscreens waarop ronddraaiende producten te zien zijn – allemaal door een algoritme gekocht op het darknet. Deze Random Darknet Shopper, zoals de makers van het Zwitserse kunstcollectief !Mediengruppe Bitnik hem noemen, kocht onder andere een neppe Louis Vuitton-tas, wat sloffen sigaretten, een petje met een verborgen camera erin en wat ecstasy. Vooral die laatste aankoop bracht de politie in een lastig parket: is zo’n robot illegaal? En zo ja: wie pak je daar dan voor op?  “Op zo’n manier kun je zelf de brave burger uithangen – je laat gewoon je robot de regels overtreden.”

Er zijn ook Nederlandse bijdragen te zien, zoals die van Buro Jansen & Janssen, een activistisch kunstduo dat al sinds 1984 de politie en inlichtingendiensten zoals de AIVD kritisch volgt. Ze printten voor Crowd Digging, de Nederlandse Kabels alle Wikileaks-pagina’s uit waarin Nederland vermeld staat. Zo wordt het doorzoeken van de informatie voor de burger toegankelijker. Iedereen die wat interessants ziet mag het afscheuren en meenemen. “Het is een ode aan de ‘data-bevrijders’ zoals Chelsea Manning en Edward Snowden die lange gevangenisstraffen uitzitten, hun land niet meer in kunnen of vervolging vrezen en daarom in de anonimiteit blijven. En dat terwijl ze de samenleving een grote dienst bewijzen. Het is nog steeds illegaal om materiaal uit de Wikileaks te verspreiden, omdat de informatie staatsgeheimen van Nederland en haar bondgenoten bevat. Maar dat heb ik er wel voor over.”

Left To Die Boat (2014), Forensic Architecture

Een andere interessante tactiek is die van ‘countersurveillance’, het bespieden van diegenen die normaal jou bekijken. Forensic Architecture, een Londens collectief van kunstenaars, architecten, activisten, schrijvers en filmmakers, doet het op grote schaal. Door gebruik te maken van dezelfde technologie waarover machthebbers beschikken, proberen ze bewijs te verzamelen van o.a. mensenrechtenschendingen. Gevers noemt het voorbeeld van hun recente project Left To Die Boat, waarmee ze aan de hand van satellietbeelden aantonen dat Europese grensposten een eenzaam vluchtelingenbootje wekenlang volgden terwijl het hopeloos op zee dobberde, zonder in te grijpen. De boot zonk uiteindelijk voor het oog van de satellietcamera. “Al die satellietbeelden worden nu aan ons gepresenteerd als de objectieve werkelijkheid, maar daar zit natuurlijk ook gewoon een agenda achter. Het is belangrijk het verhaal over grenzen als selectiemechanismen tussen toeristen en vluchtelingen te kunnen vertellen. Er is belang bij wat zichtbaar wordt gemaakt of juist onzichtbaar moet blijven.”

Juist kunstenaars zijn daar volgens haar uitermate geschikt voor. “Ze zitten veel minder vast in allerlei systemen – al is het maar omdat ze niet van 9 tot 5 op kantoor hoeven te zitten. Kunst kan ons helpen een actief digitaal burgerschap te ontwikkelen. Daar is de tijd nu rijp voor.” Gevers, een zelfbenoemd activist, is optimistisch. De protesten van de laatste jaren – Occupy, de Arabische Lente, de klokkenluiders – zijn volgens haar helemaal niet dood. “In Madrid en Barcelona hebben die bewegingen onlangs nog een burgemeester geleverd. Nuit de Bout rukt op in Frankrijk en België. Ik hoop dat het niet bij landen als Spanje en Griekenland blijft, maar dat ook wij gaan zeggen: en nu is het genoeg.”

Een replica van DARPA’s Big Dog door Paul Segers (2016)

Helemaal aan het einde van het doolhof door de vele cellen en gangen komen we in een van de laatste ruimtes van de expo aan, waar we begroet worden door een replica van de nu al beroemde Big Dog-robot van het Amerikaanse defensie-instituut DARPA. “Die Big Dog is in wezen niets anders dan een land-drone, maar hij wordt aan ons gepresenteerd als iets schattigs, een leuke, wat onhandige gadget. Hier wordt dat idee door kunstenaar Paul Segers tot in het ridicule doorgevoerd, door hem zo te programmeren dat hij zo nu en dan een geil dansje doet op de muziek.” Lachen om een dansende tank, het voelt wat bedenkelijk, en dat is precies de bedoeling.

Hacking Habitat doet je regelmatig vergeten dat je eigenlijk in een oude gevangenis staat, totdat je even door het celraampje naar buiten kijkt en het basketbalveldje op de binnenplaats ziet, omringd door hoge buitenmuren. Het geeft zo een nog diepere, symbolische laag, alsof iedere kunstenaar per cel zijn eigen plannetje heeft bedacht om te ontsnappen. Sommige bloedserieus, andere komisch.

Het is een grote expositie – alles willen zien kost je al gauw uren – en toch word je van deze overdaad aan kunst niet murw, maar eerder strijdvaardig. In het openingswoord van het essayboek dat bij de tentoonstelling verscheen, schrijft Hester Alberdingk Thijm dat het “niet voor niets is dat de kunstmanifestatie plaatsvindt in een oude gevangenis, in de eerste plaats een locatie van macht, controle en surveillance maar ook een plek van gedroomde ontsnappingen en een zucht naar vrijheid.”

Misschien is het inderdaad wel tijd om een keertje wat vrijheid terug te pakken van de organisaties die daar schijnbaar straffeloos steeds meer van in weten te pikken. Een goed begin vind je in Utrecht.

Hacking Habitat is nog tot en met 5 juni te zien in Gevangenis Wolvenplein in Utrecht. Klik hier voor meer info.