FYI.

This story is over 5 years old.

Kunst

Heilstaatvisioenen in de lage landen

In Museum de Fundatie in Zwolle laat een nieuwe tentoonstelling zien hoe de propagandamachine tot ver buiten het ijzeren gordijn reikte.
V. B. Sjklovski. Moskva rekonstruiruetsja. [Moskou gereconstrueerd]. Moskou: Institut IZOSTAT, 1938. 340 x 340 mm. Oplage 5.500. Vormgeving: Aleksandr Rodtsjenko en Varvara Stepanova. Alle afbeeldingen met dank aan Museum de Fundatie

Je kunt veel, héél veel zeggen over de voormalige Sovjet-Unie, maar niet dat het land zijn propagandamiddelen liet ontwerpen door een stelletje amateurs – integendeel. Zeker in de jaren dertig van de vorige eeuw kon het totalitaire regime rekenen op een groot leger aan vooraanstaande kunstenaars, ontwerpers en schrijvers die hun vaardigheden inzetten om aan de wereld te verkondigen hoe geweldig de nieuwe heilstaat was. Op de afbeelding hierboven zie je bijvoorbeeld een bladzijde uit het fotoalbum ‘Moskou gereconstrueerd,’ dat mensen ervan moest overtuigen dat Moskou het moderne middelpunt van de wereld was. De makers, Aleksandr Rodtsjenko en zijn vrouw Vavara Stepanova, zijn twee grote namen uit het Russische constructivisme. De tekst op de vlag luidt: “We mobiliseren al onze kracht om het plan van Stalin voor de reconstructie van Moskou te voltooien.”

Advertentie

Welke creaties nog meer zijn gemaakt door de culturele elite van de Sovjet-Unie, kun je zien in de nieuwe tentoonstelling ROOD! – Heilstaatsvisioenen uit de Sovjet-Unie 1930-1941, in Museum de Fundatie in Zwolle. Naast fotoalbums vind je er ook propagandatijdschriften, posters, aanplakbiljetten en de zogeheten ‘paradeboeken’ – boeken met een extravagante vormgeving (inclusief metalen plaquettes op de omslag), die als pronkstuk van de Sovjet-Unie moesten dienen. Allemaal producten die tot stand kwamen dankzij eersteklas kunstenaars, en waarvan de invloed tot ver buiten de landsgrenzen reikte.

Een paradeboek. M. M. Land, Tankisty [Tankbestuurders], Moskou: Krasnaja Zvezda (De Rode Ster), 1936. 260 x 175 mm. 234 pagina’s. Oplage 20.000. Metaal op omslag, vormgeving Aleksej Lavrov

De tentoonstelling heeft vooral betrekking op de de hoogtijdagen van de propagandakunst in de jaren dertig, en de weg daarnaartoe. Tijdens de Russische Revolutie van 1917 speelden vooral moderne stromingen als het constructivisme en het suprematisme een grote rol in de Russische kunstwereld, maar daar kwam verandering in toen de regering begin jaren twintig de touwtjes wat strakker in handen wilde houden. Van kunstenaars werd verwacht dat ze zouden bijdragen aan de opbouw (lees: verheerlijking) van de nieuwe staat, en dat kon alleen door kunst te maken die begrijpelijk was voor het gewone volk. Kunst, literatuur en al het andere dat onder de noemer ‘cultuur’ te scharen viel, moest realistisch van vorm zijn, en socialistisch (of stalinistisch) van inhoud. Abstracte kunst kon hier qua vorm niet aan voldoen, en dus moest die uiteindelijk plaats maken voor het sociaal realisme, dat in 1934 in de wet werd opgenomen als de voorgeschreven kunstvorm.

Advertentie

De verschuiving van abstracte naar realistische kunst had onder andere tot gevolg dat kunstenaars fotografische elementen in hun werk integreerden. Fotografie werd gezien als een directe weergave van de werkelijkheid, en dus het ideale medium om op een realistische manier aan de wereld te berichten over de nieuwe heilstaat.

B. M. Tal (red.) Industrija sotsalizma [De industrie van het socialisme] Moskva, Izogiz-Stroim, 1935. Linnen portfolio met 6 boeken: 367 x 272 mm. Oplage 10.000. Vormgeving: El Lissitzky

De tentoonstelling leert dat de invloed van deze ontwikkeling ook de grenzen over ging – het bereikte ook Nederland. Het tijdschrift ‘Feiten uit de Sovjetunie’ bevatte bijvoorbeeld fotomontages waarop Nederlanders worden uitgenodigd om de Sovjet-Unie te komen bezoeken, zoals te zien op de bladzijdes hieronder: “Vormt delegaties naar de Sowjet-Unie.” Een grote pijl vertrekt vanuit het kleine Holland naar Vladimir Lenin, die zijn arm fier omhoog houdt. En om die boodschap nog net wat concreter te maken is de afbeelding voorzien van een trein – het beloofde land ligt binnen handbereik.

In het geval van dit tijdschrift werd niet alleen de vorm, maar ook de inhoud door de Sovjet-Unie beïnvloed. Het blad werd verspreid door de Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie, en alles wat erin stond kwam rechtstreeks uit het Kremlin.

Feiten uit de Sowjet Unie. Maandschrift v/d V.V.S.U., Amsterdam: Gerard Vanter / V.V.S.U. Tijdschrift van de Communistische Partij Nederland, in de periode februari 1932 – januari 1933 uitgegeven door Gerard van het Reve (de vader van) onder zijn pseudoniem Gerard Vanter, opgevolgd door Rusland van Heden. Omslagen door Arbeidersfotografen: Arfot1 (Nico de Haas) en Arfot2 (Cas Oorthuys)

Feiten uit de Sowjet Unie

Ook het blad ‘Nieuw Rusland’ werd qua vormgeving door de Sovjet-Unie beïnvloed. Op de omslag van het oktobernummer van 1932 is te zien hoe een abstract, rood vlak wordt gecombineerd met het portret van de Russische schrijver Maxim Gorki, een soortgelijke fotomontage als in de Sovjet-vormgeving gebruikelijk was. Maar wat níet uit de afbeelding blijkt, is een duidelijk standpunt voor of tegen het communisme. Dat was er ook niet – anders dan ‘Feiten uit de Sovjet-Unie’ (waarbij je het woord ‘feiten’ vrij ironisch mag opvatten) was dit een tijdschrift dat onafhankelijk over de Sovjet-Unie wilde berichten, en de lezers wilde informeren over wat zich er zoal afspeelde. Ook Gerrit Rietveld was als ontwerper en typograaf betrokken bij dit blad, maar anders dan Gerard van het Reve senior – de uitgever van ‘Feiten uit de Sovjet-Unie’ – was hij geen uitgesproken communist.

De Sovjet-vormgeving had de sympathie voor het communisme niet eens nodig om invloedrijk te zijn.

Nieuw Rusland. Orgaan van het Genootschap Nederland Nieuw Rusland, Rotterdam: N.V. van Staal & Co; vanaf maart 1929: Amsterdam: Genootschap Nederland-Nieuw Rusland. 242 x 161 mm. Tijdschrift verscheen tussen december 1928 en december 1932 in 28 nummers. Ontwerp: Paul Schuitema

Nieuw Rusland. Ontwerp: Gerrit Rietveld

De tentoonstelling “ROOD! – Heilstaatsvisioenen uit de Sovjet-Unie 1930-1941” is tot en met 17 april te zien in Museum de Fundatie in Zwolle. Kijk hier voor meer informatie.