2001: A Space Odyssey, een terugblik

Dit artikel verscheen eerder op VICE UK

Dat moment waarop een aap een bot in de lucht gooit en het transformeert in een glinsterend nucleair wapen dat in een baan om de aarde draait. Dat heldere, modernistische meubilair dat de ruimtelobbies van de toekomst decoreert. Een groep astronauten die poseren voor een snelle foto bij de monoliet. Klinkt bekend? Iemand die ooit ook maar een beetje interesse heeft getoond in science fiction moet die scenes bekend voorkomen.

Mijn punt is, om even met een flying kick een open deur in te trappen: 2001: A Space Odyssey is een behoorlijke iconische film. Het is de reden waarom Taschen onlangs een boek over de productie publiceerde, met een prijskaartje van $1.000. Het is de reden waarom de film bovenaan zowat iedere "beste sci-fi film aller tijden"-lijst staat, en vaak ook de "beste films aller tijden"-lijst. Ook is het de reden waarom BFI de film deze maand opnieuw zal uitbrengen, inclusief vernieuwde trailer. En, laten we eerlijk zijn, het is de reden waarom iemand mij betaalt om onnodig over de grootsheid van de film te schrijven, 46 jaar nadat de film uitkwam.

Iedere keer dat de acteurs Keir Dullea (Dr. Dave Bowman) of Gary Lockwood (Dr. Frank Poole) ergens zijn, vraagt iemand hun om stap voor stap te vertellen hoe het was om met Stanley Kubrick samen te werken. Hoe wafs het om te werken aan die ene film? Zelfs nu we weten dat de acteurs, als we Lockwood zelf moeten geloven, alleen maar gecast waren omdat Kubrick vond dat ze "op astronauten leken."

"Ik begon aan 2001 nadat ik aan een film had gewerkt met regisseur Otto Preminger, en ik kan je vertellen, het was alsof ik van hel naar hemel ging; van Preminger naar Kubrick," zegt Gary Lockwood op een recente BFI-conferentie. "Kubrick was zo goed in zijn contact met ons. Op de set verhief hij nooit zijn stem, en was vaak zeer stil. Je voelde — tenminste ik voelde —  dat je elk moment in de aanwezigheid van een genie was. Hij was nooit veeleisend op de manier waarop je dat zou verwachten. Hij was zo… zo voorbereid. Hij was de meest voorbereide regisseur met wie ik ooit heb samengewerkt. Hij was ontspannen omdat hij wist wat hij wilde."

Net zoals de meeste mensen word ik overweldigd als ik naar 2001 kijk. Er was eens een studie aan de Stanford University waarin wetenschappers het gevoel van ontzag definieerde als een reactie op een ervaring die perceptueel zo gigantisch is dat wij onze gebruikelijke raamwerk van gedachten moeten upgraden om de schaal ervan te kunnen bevatten. Voor mij is dat precies hoe ik mij voel als ik 2001 zie. Zelfs als één van de twee overgebleven personages dood gaat terwijl er filmtechnisch eigenlijk maar vrij weinig gebeurd — in ieder geval niet voor een kijker die gewend is aan het hedendaagse 'vuurwerk' van Hollywood — is het enige dat ik kan denken OH MIJN FUCKING GOD OPEN DE DEUREN HAL, het voelt alsof de stilte en verstilling voor je ogen de eeuwigheid inrolt.

Ik zou nu de ongelofelijk pretentieuze diehard fan route kunnen nemen en praten over hoe ik tijdens de eerste keer dat ik 2001 zag al wist dat er zich een raam naar een deel van mijn gedachte had geopend dat ik nooit eerder had ervaren. Maar in alle eerlijkheid weet ik bijna zeker dat ik het einde van de film niet had gehaald ware het niet dat ik de film op een enorme tv met surround sound system bekeek, en net een joint had gerookt waardoor ik niet eens op kon staan, zelfs al had ik het gewild.

Gary Lockwood vertelde mij dat hij zelf ook stoned was tijdens de première van de film in Washington in 1968, waar een journalist hem met uitgestreken gezicht vertelde dat hij eruitzag alsof hij "nog steeds in de ruimte was." ("Je moet je beseffen, het waren de jaren '60," zegt Lockwood.) Keir Dullea vult hem aan door te vertellen hoe MGM een aantal maanden nadat de film was uitgekomen "zich realiseerde dat de jongere generatie blowde voordat het naar de film ging, en dus veranderde ze hun reclamecampagne." De nieuwe poster las: "2001 … the ultimate trip."

Veel bezoekers verlieten de bioscoopzaal tijdens de drie première die in 1968 in Amerika werden gehouden, vertellen Dullea en Lockwood me. En als je terugblikt op de manier waarop de film werd ontvangen, kon eigenlijk niemand weten wat een monumentaal moment in de filmgeschiedenis de film uiteindelijk zou gaan betekenen. De recensies waren op z'n zachtst gezegd verdeeld, en veel journalisten zouden hun woorden later weer inslikten, nadat ze dingen hadden geschreven zoals: "2001 is een ramp omdat het veel te abstract is om zijn abstracte punt te maken."

The New York Times beschreef de film als "een zeer gecompliceerde, trage film — waarbij het bijna een half uur duurt voordat het eerste gesproken woord te horen is en de eerste mens verschijnt, en zelfs een heel uur voordat het plot überhaupt duidelijk wordt." Maar het meest vernietigende oordeel kwam nog van mijn eigen vader. Toen zijn oudere broers hem in 1968 naar de bioscoop namen om de film te zien, vielen ze alle drie in slaap. Ik kan het mij enkel voorstellen als het meest trippende dutje ooit.

Met het oog op onze immer slinkende aandachtspanne, is het ook nu waarschijnlijk dat er mensen zijn die 2001 als niets meer dan de langste gaap ooit zullen zien. Het is de reden waarom BFI en Warner Brothers dit jaar een nieuwe trailer voor de film uitbrachten, om een generatie filmkijkers aan te trekken die wetenschappelijke onjuistheden prima door de vingers willen zien omwille van een dramatisch effect (sorry Star Wars-fans, maar geluid in de ruimte IS NIET EEN DING), perse een opgegeilde vrouwelijke hoofdrol willen zien en waarschijnlijk een of andere app nodig hebben zodat ze over de film kunnen tweeten terwijl ze die film bekijken.

Toen Ridley Scott stelde dat science fiction na 2001 dood was gegaan, had hij eigenlijk gelijk. En hij zou het moeten weten na zijn meest recente sci-fi poging (ik kijk naar jou Prometheus). Toch zijn er de afgelopen jaren natuurlijk ook een aantal succesvolle ruimteverhalen geweest. Interstellar en Gravity zijn beide geprezen voor het recreëren van een ruimte met een ongelofelijke precisie — wat tegelijkertijd een beetje raar is aangezien het hyperrealistische zwarte gat van Interstellar bijna vijftig jaar na 2001 het licht zag. "Ik vond het begin van de film erg saai," zegt Lockwood over Interstellar. "Dat moment dat ze ergens in de Midwest in een pick-up truck rondrijden. Ik dacht, oké, begon Superman niet ook zo?"

Voor mijzelf bereikte alleen Jonathan Glazer's Under the Skin dezelfde ijzingwekkende eenzaamheid die het meesterwerk van Kubrick zo hypnotiserend maakt. Maar serieus? Was Kubrick dan echt de enige voorloper in deze Hollywood-editie van de ruimterace? Misschien was er destijds wel niemand klaar voor die immense taak. "Die man had het oog," zegt Lockwood, een simpele maar ware uitspraak. Het is zeker zo dat de excentrieke persoonlijkheid van Kubrick iets toevoegde aan het aura van de film. Maar een film over de "final frontier" uitbrengen in hetzelfde jaar dat Neil Armstrong en Buzz Aldrin vertrokken (of niet, het ligt eraan welke samenzwering je aanhoudt) om met een vlag op de maan te staan, was waarschijnlijk al genoeg geweest.

Toen Kubrick zijn ideeën over buitenaards leven en de oorsprong van evolutie uiteenzette in een absurd lang maar bijzonder interessant interview met niemand anders dan Playboy, droeg dat alleen maar bij aan de allure van de film. Het was een deconstructie van het denken van het genie. Decennia later is het een soort van moderne versie van de DVD-extra's geworden, alleen dan diep weggestopt in de krochten van het internet waar het wacht om gevonden te worden door gretige superfans.

Net als bij vele andere geweldige cult-films — van Apocalypse Now tot Pulp Fiction —zijn er altijd een miljard andere legendes die rond de productie hangen, en ieder verhaal voegt weer een beetje magie aan het geheel toe. Wist je bijvoorbeeld dat Dullea door een waarzegster werd verteld dat er ruimteschepen in het verschiet lagen, een week voordat Kubrick hem de rol aanbood? Of wist je dat de titel geïnspireerd was op The Odyssee van Homerus? Of dat 2001 zo zijn tijd vooruit was dat Samsung refereerde naar de tablets die de astronauten gebruikten om onder een copyright rechtzaak met Apple uit te komen?

Om een lang verhaal kort te maken, 2001 is geweldig, en iedereen die erin slaagde om de film de eerste keer uit te kijken zal het waarschijnlijk voor altijd terug willen zien. Elk shot is perfect geframed (het internet zo overspoelen met gifjes als de film vandaag de dag uitgebracht zou worden) en de soundtrack — hoewel ik niet kan zeggen dat ik ooit vrijwillig ben gaan zitten om van klassieke muziek te genieten, behalve in deze uitzonderlijke context — versterkt de balletachtige bewegingen van de ruimteschepen die door het sterrenstelsel glijden.

Hopelijk, met of zonder de nieuwe BFI-trailer, zal ook een nieuwe generatie van filmliefhebbers 2001 een kans geven hun hoofdjes te laten ontploffen. "Het geniale aan de film, dat wat het helemaal Kubrick maakt, is dat het generatie na generatie aansprak," zegt Dullea. En voor iedereen die het niet lukt om de hele film uit te zitten? Zoals Lockwood zo treffend stelt: "Who fucking cares."

Volg Lore Oxford op ​Twitter.