Sterf als JFK en Gaddafi in Famous Deaths

Als onderdeel van onze partnership met IDFA Doclab interviewen we makers van grensverleggende documentaires over de toekomst van het medium. Ga naar de website voor kaartjes en meer informatie over het programma in de Brakke Grond. Vandaag: Famous Deaths van Frederik Duerinck en Marcel van Brakel.

Het is pikdonker. Je ligt gestrekt in een soort mummiehouding. Om je heen voel je een ijzeren doodskist waarin je je amper kunt bewegen. Dan begint het geluid: je hoort een auto, maar hij is zó dichtbij, dat het net lijkt alsof hij zich onder je bevindt. Verder hoor je de schelle tonen van een fanfare en hoog in de lucht klinkt de zoemende toon van een helikopter. Om je heen klinkt het gepraat en gejuich van mensen. Het lijkt alsof ze om jou juichen.

Ondertussen merk je ook allerlei geuren op. De geur van leer, bijvoorbeeld. Het is vast de bank van de auto waar jij in zit. Dan is er nog die koffiegeur, misschien van mensen om je heen, en die van popcorn, suikerspinnen en rozen. Er moet een feestje gaande zijn. Plotseling verstilt het geluid en klinkt er een harde knal. Schreeuwen en kreten snijden door de lucht. Was dat een pistoolschot? Na het schot wordt het muisstil, en in dat moment ruik je opeens een zoet vrouwenparfum, alsof er iemand over je heen buigt. Je geniet ervan, totdat de volgende knal klinkt. Dan is er alleen nog maar stilte.

Welkom op het IDFA. Je hebt zojuist de dood van President Kennedy (1917 - 1963) in eerste persoon meegemaakt. Of althans, gelezen. De echte ervaring kun je hier natuurlijk niet vinden. Famous Deaths, van Frederik Duerinck en Marcel van Brakel, laat je de laatste vier minuten van vier beroemde mensen meemaken in een mortuariumvrieskist via geluid en geur. Op IDFA kun je momenteel Gaddafi en JFK in levende lijve ondervinden. De andere twee (Whitney Houston en Lady Di) staan in opslag. We spraken met de makers van ‘de geurendocumentaire’, zoals ze het zelf noemen, over het concept, de uitvoering en de (soms kritische) reacties.

The Creators Project: Jullie sluiten mensen op in een mortuariumvrieskist. Is dat niet heel erg eng?
Frederik Duerinck: De kisten confronteren je met je eigen sterfelijkheid en dat is pijnlijk. Velen vinden dat ook wel eng, maar ze kunnen ermee omgaan. In geval van nood hebben we een panic button, maar tot nu toe hebben maar een paar mensen erop gedrukt. De engste momenten zijn trouwens er daadwerkelijk in gaan en het eruit stappen. Erin gaan is eng omdat je dan nog een grotere ruimte om je heen hebt, terwijl je een hele kleine binnengaat. Eenmaal binnen wen je wel aan de krappe ruimte en het donker. Het einde is dan weer even schrikken: wij doen de deur open en trekken je ruw de werkelijkheid weer in, als een plotselinge en abrupte wedergeboorte. Terwijl je net vrede had gesloten met het feit dat je deze wereld had verlaten. 
Marcel van Brakel: Je ziet mensen flink verdwaasd eruit komen. Wat we van bijna iedereen horen is dat de uiteindelijke dood van de personen altijd onverwacht komt. Iedereen weet dat die komt, maar je weet nooit precies wanneer. Zo gaat het natuurlijk in het echt ook.

Waarom kozen jullie juist voor deze beroemde mensen, wiens laatste momenten zo bekend zijn?
Frederik: We wilden kijken hoe we een verhaal konden vertellen met geur en dat is vrij moeilijk als je er geen context bij geeft, omdat geur nou eenmaal een nogal abstracte manier van communiceren is.
Marcel: Er zijn maar heel weinig geuren waarvan je meteen weet wat het is, dus dat betekent dat je context nodig hebt om te snappen wat je ruikt. Wij hebben een soort documentaire-achtig hoorspel gemaakt. Het feit dat de laatste momenten van deze mensen zo in ons collectief geheugen zitten, geeft een basis voor de geurervaring. 
Frederik: Tegelijkertijd leek het ons interessant om uit te zoeken wat er gebeurt als je met die context in het achterhoofd het moment zelf gaat herbeleven. Wat ontstaat er dan voor verhaal? Hoe herkenbaar en hoe innovatief is die vertelling?

Ik kan me voorstellen dat sommige mensen het niet netjes zouden vinden dat jullie zulke intieme momenten gebruiken voor een kunstwerk.
Frederik: Er zijn inderdaad genoeg mensen geweest die er problemen mee hadden. De Franse media, bijvoorbeeld, vond ons bijna unaniem onbeschoft. Vooral het feit dat we ook echt het parfum van Jacky Kennedy gebruikten, als ze over haar man heenbuigt net na de eerste kogel. Maar wij vinden juist dat we deze mensen een eer bewijzen door een nieuw perspectief toe te voegen aan een bepaalde (beeld)taal die al zo vaak verteld is. 
Marcel: Wat ik wel nog wil melden is dat sommige mensen dachten dat we met echte lijkgeuren werkten – dat is niet het geval. Veel van de controverse kwam door dat misverstand. We stoppen juist exact op het moment van sterven zelf. Je maakt de geuren mee tijdens het leven en die zijn niet van het lijk zelf afgehaald.

Jullie maken een duidelijke keuze voor geur in dit kunstwerk. Waarom?
Marcel: Geur is een heel krachtig medium. Het is nog een beetje een ondergeschoven kindje in de kunst, terwijl het wel een ontzettend sterke manier van communiceren is. Geur is een chemisch taalsysteem. Het moet echt het lichaam binnendringen, willen wij het ervaren en dat maakt het intiemer dan iets dat je met je ogen ziet. Daardoor maakt het ook sneller emotionele reacties los bij het publiek.
Frederik: In Duitsland kregen we een groepje mensen die de dood van JFK nog echt tijdens hun leven hadden meegemaakt, die die herinnering opeens weer terugkregen. Dat was heel bijzonder. En na het bezoeken van Gaddafi betichten sommige mensen ons ervan dat we die kisten warm maakten tijdens de show. Er zit in dat scenario de geur van een explosie en mensen zeiden dat ze de kist warmer voelden worden, precies op het moment dat die geur erin komt. Dat doen wij helemaal niet. Er ontstaat echt een fysieke reactie, allemaal door het gebruik van geur.

Jullie noemen Famous Deaths zelf een geurendocumentaire. Hoe zien jullie dit werk in relatie tot de toekomst van de documentaire in het algemeen? 
Marcel: Wat ik zelf erg spannend aan het concept vind is dat het een bepaalde gelijkenis met virtual reality heeft. Mensen uit de VR-community zijn er ook helemaal lyrisch over, omdat het net een soort tijdmachine is – alsof je er live bij bent. Het is vaak persoonlijker dan de vele VR-concepten die ik zo nu en dan langs zie komen, want die concepten werken altijd alleen maar met beeld en geluid, waardoor het toch meer op afstand blijft. Geur kan een bepaald onderwerp verheven tot fysieke ervaring, en dat is iets wat heel interessant zou kunnen zijn voor de toekomst van VR.