Van deze boodschappen op tweedehands antwoordapparaten krijg je geheid rooie oortjes

De piep van een antwoordapparaat. Dan een mannenstem die breekt terwijl hij mompelt: “Kees, ik wil je niet meer zien. Ik ben er klaar mee, hoe je gebruik van me maakt.”

Dit – en meer berichten waar je oortjes van gaan klapperen – krijg je te horen in I Am Not Home Video, een virtuele woonkamer op IDFA’s DocLab. Je zit in een geelgerookte woonkamer waar zonlicht op een tafel valt. Daarop staat een oud antwoordapparaat dat allerlei echte boodschappen uit de jaren negentig afspeelt.

Acteur en foundfootage-verzamelaar Bert Hana heeft zijn hobby, het bijeensprokkelen van die schattige minibandjes uit antwoordapparaten, laten omzetten in een wereld waar je in kunt stappen. We spraken hem over waarom hij zo’n obsessie heeft voor antwoordapparaten en waarom dit juist goed werkt in virtual reality.

The Creators Project: Ha Bert, hoe begon het verzamelen van bandjes uit antwoordapparaten?
Bert Hana: Ik ben acteur en heb veel locatievoorstellingen gemaakt. Eentje was in een kringloopwinkel in 2008. Daar zag ik zo’n bandje uit een antwoordapparaat op de grond liggen en ik was vooral gecharmeerd door hoe klein het was. Wat ik niet wist was dat er nog berichten opstonden; dat ontdekte ik later. Ik dacht: wow, dit is een soort tijdscapsule van een bepaald beeld van eind jaren negentig, begin 2000. Toen hadden mensen nog massaal zo’n apparaat thuis staan. De afgelopen jaren heb ik die bandjes heel actief verzameld op markten en kringloopwinkels.

Toen dacht je: ik moet er meer hebben?
Voor mij is het wel verslavend; ik heb er nu 120. Ik ben een found-footagefanaat. Ik koop bijvoorbeeld op rommelmarkten in België en Duitsland ook fotoboeken en -albums van mensen die ik niet ken. En ik vind stemmen zo iets persoonlijks. Ze geven een hele wereld weer. Dat is verslavend.

Wat trekt jou dan zo aan het nemen van een kijkje in het verleden?
Het is echt, geen fictie, dat vind ik er spannend aan. Ik ben als acteur geïnteresseerd in hoe echte mensen communiceren. En de kwetsbaarheid van zo’n bericht: je weet dat je een boodschap inspreekt bij iemand anders en je weet dat je het niet kan overdoen als je iets verkeerd zegt. En dan is er ook het risico dat degene die je belt niet opneemt maar wel direct naar jouw boodschap luistert. Bij WhatsApp kun je je heel erg verschuilen achter een stijl en emoji, terwijl een stem alles verraadt.
Het zijn ook allemaal kijkjes in verschillende werelden, want die apparaten werden gebruikt door rijk en arm en van Tilburg tot Friesland. Ik kwam bijvoorbeeld een bandje tegen van een rijke meneer Philipsen, die zorgen heeft dat hij bepaalde shampoo moet halen voor zijn vrouw en dat zijn auto een onderhoudsbeurt moet hebben. Dat geeft me een heel ander inkijkje dan een gesprek over een meisje dat heeft gezoend met een ander terwijl die jongen erbij was, en dat hij haar toen heeft geslagen maar dat ze zo dronken was dat ze het niet eens heeft gevoeld. Of die over een ziekelijke relatie tussen een vrouw in een inrichting en haar agressieve vriend. Zij claimt hem heel erg en belt hem heel vaak. Daar krijg ik echt rooie oortjes van.

Heb je nog een voorbeeld misschien?
Ik heb ook een bandje gekocht via eBay – eigenlijk om te zien of mensen ook naar mij toe zouden sturen – maar deze man wilde niet dat ik boodschappen zou horen. Dus hij heeft het bandje overgeschreven en twee keer een half uur naast het opnameapparaat gezeten en gewacht tot het klaar was. Je hoort hem drinken en naar de wc gaan. Dat vind ik ook te gek, dat je een uur naast iemand zit die je niet kent. Hij is zich bewust van mij, en ik van hem. Dat vond ik heel spannend.

En dat heb je nu om laten zetten tot een VR-installatie. Ik had daarin het gevoel dat ik stiekem in iemands woonkamer stond en diens voicemail aan het afluisteren was. Ik voelde me een voyeur. Waarom heb je juist voor VR gekozen als medium voor die boodschappen?
Het zijn hele intieme gesprekken. Stel dat ik er een speelfilm van had gemaakt – voor een zaal met 150 mensen – dan krijg je weleens een fragment waar mensen om gaan lachen. Dat wil ik niet. Iemand stelt zich kwetsbaar op en kan zich niet verweren terwijl wij daar met z’n allen om zitten te lachen. In de installatie zit je in je eentje en ben je kwetsbaar, omdat je bent overgeleverd aan wat ik als maker aan jou laat zien. Je hoort als enige dat fragment en dat maakt het wat ongemakkelijk.

Was je meteen enthousiast?
Dat heeft even geduurd. Maar iemand zei, je moet VR als theater zien, niet als film. Voor mij werd het levendig toen ik ontdekte dat de mensen van Purple Pill van mijn platte videomateriaal een wereld konden maken waar je in kunt stappen. Dat is de ultieme droom van een foundfootagefanaat. In VR reconstrueer ik die tijd en het persoonlijke leven van mensen die ik niet ken.

Is het eigenlijk legaal om al die stemmen te laten horen zonder hun toestemming?
Het materiaal van de installatie is gedigitaliseerd, dus ik heb de mogelijkheid om het te monteren. Ik heb de achternamen eruit geknipt en de stemmen zijn qua toonhoogte veranderd, waardoor je ze niet meteen herkent als je diegene kent.

Was het een worsteling om het zo echt mogelijk te houden, terwijl de stemmen toch onherkenbaar blijven?
Dat is wel iets wat ik heb meegenomen in het maken, maar worsteling is niet het goede woord. De kans is volgens mij niet zo groot dat mensen zich in de stemmen herkennen. Maar ik wil gewoon niet dat andere mensen de stemmen herkennen.

En wat wordt de volgende stap? Je hebt nog veel materiaal uit die andere bandjes.
Ja, dat heb ik. Maar ik weet niet of ik daar nog iets mee ga doen. Iedereen heeft zijn zolder nu inmiddels wel opgeruimd, dus het verzamelen is ook een keer voorbij.

I Am Not Home Video is, samen met 29 andere interactieve installaties, onderdeel van IDFA DocLab 2016. De tentoonstelling Elastic Reality is tot en met 27 november te zien in de Brakke Grond, waar je tussen 9 uur ‘s ochtends en 9 uur ‘s avonds gratis naar binnen kan.