Vergaap je aan zalen vol nostalgische screensavers in Rotterdam

Van de screensaver hierboven krijg je waarschijnlijk warme, nostalgische gevoelens. Ik weet bijvoorbeeld nog goed dat ik als basisschoolkind heel wat lunchpauzes heb besteed met gebiologeerd naar dit doolhof kijken. Ik weet niet precies wanneer de tijd dat ik naar screensavers keek is opgehouden, maar ik weet wel dat ze nog amper een rol in mijn leven spelen. Op dit moment herleeft die tijd in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. De Braziliaans-Nederlandse internetkunstenaar Rafaël Rozendaal bracht een dwarsdoorsnede van de geschiedenis van de screensaver bij elkaar in de tentoonstelling Sleep Mode: The Art of the Screensaver – van de allereerste uit de jaren tachtig tot de nieuwste uit Windows 10.

De allereerste screensaver was een simpel programmaatje dat je beeldscherm na een tijdje op zwart zet. Dit klinkt erg saai, maar voor het genre 'screensaver' is het beschermen van je scherm tegen inbranden wel de basis. Vroeger moesten computers vaak nachtenlang aan blijven staan om berekeningen uit te voeren. Als je dan vergat om je monitor – zo'n grote joekel van een beeldbuis – uit te zetten, dan was je scherm de volgende ochtend nauwelijks bruikbaar meer. In de tentoonstelling is staat dus ook een IBM-computer met een zwart scherm, als het enigszins saaie beginpunt van een heel groot genre binnen de digitale creativiteit.

"Het heeft een hele tijd geduurd voordat mensen dachten: we kunnen ook wat anders doen dan alleen een zwart scherm," zegt Rafaël Rozendaal tegen The Creators Project. Maar toen het eenmaal begonnen was, werd het ook enorm. Hij haalt After Dark aan, wat miljoenen verdiende met het verkopen van screensaver die mensen als doos met floppy of cd-rom in de winkel kochten. Ik heb zelf nooit echt een screensaver gekocht, maar het fenomeen doet me wel denken aan de ringtones die je op de middelbare school met een sms'je kon kopen. "Ook zo'n rare periode," zegt Rozendaal. "Screensavers vind ik wel echt heel mooi; ze zijn dromerig. Ringtones zijn gewoon echt irritant. Ik zou niet zo snel een tentoonstelling over ringtones maken."

Voor Rozendaal zijn screensavers interessant vanwege hun eigen beeldtaal. "Screensavers zijn uniek omdat ze met een willekeurigheid werken. Wat je ziet, wordt steeds opnieuw berekend en er ontstaan telkens nieuwe combinaties." In dit opzicht lijken screensavers ook totaal niet op video of animatie. Ze gaan oneindig door, ze bestaan vaak alleen uit computercode en ze zijn erop gemaakt niet te veel kracht van een computer te vragen.

Rozendaal vertelt dat veel makers van screensavers werkten met het idee dat de hersenen soms even moeten ontspannen. Het waren allemaal mensen die de hele dag achter de computer zaten en een screensaver past dan goed in het moment dat je even met een kopje koffie achter het scherm zit.

"Ik vind het interessant dat die programmeurs op een heel niet-pretentieuze manier op vrijdagmiddag dachten: nou, wat zullen we eens doen? Ze moesten altijd heel functionele dingen doen en nu waren ze opeens helemaal vrij om iets te maken." En dan maakten ze iets waar ze zelf graag naar wilden kijken. Een aquarium bijvoorbeeld, niet om de minste reden dat zo'n oud computerscherm ongeveer de afmetingen heeft van klein aquarium. Dit is zo'n groot genre geworden dat er in de tentoonstelling een hele zaal gevuld is met digitale aquaria.

"Vroeger was de computer nog niet zo persoonlijk, dus wilde je persoonlijke dingen toevoegen. Nu is de computer ook een entertainmentmachine en voel je niet meer zo de behoefte om het systeem te personaliseren," noemt Rozendaal als een reden voor het verdwijnen van de screensaver. Daarnaast branden moderne beeldschermen niet echt in en zou een screensaver alleen maar de batterij van je laptop leegslurpen terwijl je hem niet gebruikt.

Nu de screensavers zijn verzameld en gedocumenteerd, kunnen ze bewaard blijven voor de volgende generatie. Ook al was het volgens Rozendaal niet heel moeilijk om de screensavers te laten draaien op moderne computers, zijn ze wel zo goed als allemaal geschreven in code die niet meer op de doorsnee computer draait. Het verdwijnen van oude programmeertalen is een belangrijke reden waarom veel van de digitale cultuur verloren gaat. Sleep Mode is een goede manier om ook dat deel van onze cultuur te behouden. "Als je wil dat iets bewaard blijft", zegt Rozendaal over dit onderwerp, "dan moet het interessant zijn."

Sleep Mode: The Art of the Screensaver is tot en met 25 juni te zien in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Op 15 mei komen een paar screensavermakers naar Nederland om het samen met internetkunstenaars te hebben over het medium 'screensaver'.