We vergeten steeds dat de geschiedenis van de fotografie zich blijft herhalen

Hatsune Miku was oorspronkelijk alleen een computerstem, maar fans creëerden zelf gezamenlijk een beeld van haar als personage. Via

De Oculus Rift, Japanse hologrammen als popsterren, arrestaties op basis van algoritmes – cool en eng allemaal, maar been there, done that, betoogt William Uricchio, MIT-professor in Comparative Media Studies en oprichter van MIT's Open Documentary Lab. Afgelopen donderdag sprak hij tijdens de Photo Stories-conferentie in Pakhuis de Zwijger, over waarom de geschiedenis van de fotografie zich altijd blijft herhalen, welke terugkerende ideeën en verlangens er rondom fotografie en virtual reality gelden en hoe we desondanks toch aan het begin van iets nieuws lijken te staan.

Voor degenen die het gemist hebben, legt William Uricchio het nog één keer aan The Creators Project uit.

The Creators Project: Hoi professor Uricchio. Met uw presentatie gisteravond zette u de huidige fotografie en fotojournalistiek in het licht van vroegere dingen.

William Uricchio: Ja, klopt. Ik ben een historicus en dus bekijk ik alles in de krant met het oog op het verleden: heeft het een connectie met iets van vroeger, is het iets wat mensen altijd al wilden hebben of is het iets wat we al hadden maar zijn vergeten? Natuurlijk zijn er veel verschillen tussen toen en nu in technologie, in bereik bijvoorbeeld, maar veel van de concepten waren er altijd al.

Noem eens een voorbeeld.

De Amerikaanse dichter Edgar Allen Poe was bijvoorbeeld journalist van beroep en hij schreef ooit een essay over daguerreotypie [een fotografiemethode uit de 19e eeuw, red.]. Als je inzoomt op een schilderij dan verliest het op een gegeven moment zijn betekenis – je ziet niets meer. Poe was geïnteresseerd in het idee dat je bij zo’n daguerreotypie wél oneindig kunt inzoomen. Oké, hij had natuurlijk ook geen hele goede microscoop destijds, maar het idee bestaat nog steeds. Microsoft werkt bijvoorbeeld aan een digitale afbeelding die je oneindig kunt inzoomen. Het is interessant dat iemand als Poe al zolang geleden hierover nadacht.

Een daguerreotypie van Poe zelf, gemaakt door een lichtgevoelige koperen plaat bloot te stellen aan kwikdampen.

U bedoelt dus dat het idee hetzelfde blijft maar de uitvoering anders?

Ja, maar het concept van fotografie verandert ook. We hebben geleefd met het fictieve idee dat fotografie simpel en begrijpbaar is en dat lenzen en licht nodig zijn om naar de oppervlakte van de wereld te kijken, maar dat is niet meer hoe het is of was geweest. De Britse fotograaf William Henry Fox Talbot bijvoorbeeld legde een stuk kant op een plaat en scheen er licht op. Er komt geen lens aan te pas, dus wat is fotografie nu? Heeft het een lens nodig? Of alleen licht? Een huidige 3D-laserscanner heeft bijvoorbeeld ook geen lens, maar werkt met licht. Het raakt oppervlakten met lasers en creëert hiermee een immersieve interactieve 3D-ruimte. Je gebruikt het nu voor plaatsen waar ongelukken zijn gebeurd, om te kijken achter auto’s en dergelijke. Fotografie werd vooral gebruikt om te documenteren, maar het is nu zoveel meer dan dat. We kijken ermee om hoeken zoals met de 3D-laserscanner, en door oppervlaktes heen zoals met MRI.

ConditionOne demo.

Vertel eens wat meer over het immersieve aspect van beelden? Mensen hebben altijd al het romantische beeld gehad om in een wereld stappen die er niet is.

Dat verlangen van immersie, volledige onderdompeling, was er inderdaad altijd al. Wij mensen blijven verlangen om ergens te zijn waar je niet bent, in een omgeving waar je je niet kunt verwonden. Denk bijvoorbeeld aan de voorpagina’s van de Daily Graphic, een Amerikaanse krant uit de negentiende eeuw: de afbeeldingen vormden bij elkaar dramatische hoogtepunten, één verhaal, één onderdompelend idee. Of denk stereoscopie [het 3D-idee dat elk oog naar een andere afbeelding kijkt en daardoor samen één beeld met diepte zien, red.] en ronde panoramafoto’s, hét massamedium van de negentiende eeuw. Dat idee zie je terug in bijvoorbeeld de ConditionOne, waarbij je met een tablet als interface een 180-graden-opname bekijkt van een wereld die er niet is. En veel bedrijven breken tegenwoordig hun hoofd over hoe ze de Oculus Rift moeten gebruiken, maar eigenlijk is het al een heel oud idee.

De Oculus Rift is de zoveelste incarnatie van het verlangen om ergens te zijn zonder de nare gevolgen van, ik zeg maar wat, doodgaan en zo. Via

Dus mensen komen steeds terug op hetzelfde idee? Een cirkelvormig narratief dus.

Ja. We geven er een nieuwe technologische draai aan en vergeten telkens het verleden. Of we blijven zeggen: Dit is zoveel beter. Het valt me wel op hoe snel mensen er weer vanaf stappen. Het is immersief voor een tijdje en dan is er altijd iets beter.

Zijn er nog andere aspecten die steeds terugkomen?

Ja, het idee van user-generated content. Vroeger had je de Brownie Camera [van Eastman Kodak, een van de eerste goedkope fotocamera’s voor de consument, red.], een echte doorbraak. Ineens kon je heel makkelijk gewoon je film opsturen en de uiteindelijke afdrukken opgestuurd krijgen. Vergelijk dat eens met nu: mensen distribueren steeds makkelijker eigen materiaal. Op YouTube wordt nu 400 uur per minuut aan materiaal geüploaded.

Maar ook de mogelijkheid tot participatie komt steeds terug. We hebben altijd de auteur, de kunstenaar, de maker van een werk heel belangrijk gevonden. Maar wat gebeurt er als de technologie ervoor zorgt dat een willekeurige groep mensen iets coherents creëren? Wikipedia is daarvan een goed voorbeeld: veel mensen die iets willekeurigs doen en toch is het resultaat best goed. Om een visueel voorbeeld te noemen: denk aan Hatsune Miku, de Japanse hologrampopster. Ze begon als stemsoftware maar fans begonnen haar te visualiseren en verhalen over haar te vertellen. Dat resulteerde in tekenfilms en liveconcerten van Miku. Het is geen fotografie maar geeft wel de kracht van het samenwerken weer. We leven in een wereld waarin intellectueel bezit en de genie als maker wordt bewierookt, maar dit bewijst misschien wel dat tegenovergestelde dingen ook niet zo slecht hoeven uit te pakken.

Ook in de sciencefictionfilm Minority Report uit 2002 zien we een terugkerend verlangen van de mens in de vorm van predictive policing, preventief handelen van de politie aan de hand van voorspellingen. Via

Over slecht uitpakken gesproken, ik lees in je keynote ook over voorspellingen op basis van algoritmes.

Ik noem de Franse criminoloog Alphonse Bertillon, de uitvinder van vingerafdrukken zoals we die kennen. Hij verzamelde ooit afbeeldingen van duizenden oren, neuzen, kippen, wenkbrauwen en zocht binnen die grote aantallen naar patronen in vorm en grootte. Na een tijdje werd het voorspelbaar volgens hem: je bent een crimineel, want je hebt een bepaalde rare vorm neus of oor, bijvoorbeeld.

De Franse dokter Jean-Martin Charcot experimenteerde hier ook mee door de gezichten van mensen te elektrocuteren en te kijken of er patronen te lezen waren in bepaalde responsies. Ik vergelijk dit met RealEyes, een bedrijf dat zichzelf de ‘Google van emoties’ noemt en met behulp van je webcam je gezichtsuitdrukkingen leest terwijl je kijkt naar een advertentie, en hierbij emoties trackt met behulp van algoritmes: voel je veel verdriet, wat woede, een beetje afgunst? Klinkt belachelijk natuurlijk maar het idee valt binnen een grotere kader te begrijpen: wat doen we met al die afbeeldingen en data die we verzamelen? We herkennen er misschien patronen in, maar mensen gaan niet zelf al die emoties lezen. Zoals ook de auteur wordt vervangen door een crowd, zo wordt de lezer vervangen door een algoritme.

Real Eyes

Lijkt me eng, voorspellingen doen aan de hand van algoritmes.

Het klinkt raar maar het gebeurt al. Algoritmes doen alle berekeningen voor ons voordat we er iets mee willen doen. Denk aan ‘predictive policing’ in Amerika: als je zwart bent en je komt in een bepaalde buurt ergens tussen 7 en 9 uur ’s avonds dan is de kans groot dat je een crimineel bent, en dus word je staande gehouden. Statistisch gezien heeft een algoritme al gelezen en bepaald dat dit eerder en vaker voorkomt. Dit heeft al wettelijke implicaties; je kunt hierom echt opgepakt worden. Maar het kan nog verder gaan. Miljarden nieuwsverhalen worden tegenwoordig geschreven door algoritmes die variabelen en data invullen. Het is niet pessimistisch bedoeld, maar ja, er wordt tegenwoordig al voor ons gedacht en gekeken.

Heeft iets je weleens verrast ondanks het feit dat alle concepten steeds terugkomen?

Ja. Door Microsoft Photosynth bijvoorbeeld [een programma dat overal foto’s van een bepaalde plaats, evenement of object plukt en hieruit één compositie opbouwt zodat je het van allerlei verschillende perspectieven kunt bekijken, red.]. Ik kan me geen eerder voorbeeld uit het verleden bedenken waarbij een ‘single image space’ is opgebouwd uit honderden verschillende ogen en perspectieven.

Waarom is dat verrassend?

We zijn tegenwoordig zo gewend aan een driepuntsperspectief, waarbij we naar iets kijken vanuit ons eigen positie. Voor ons is dat normaal, maar het is een aangeleerde manier van kijken. In de Middeleeuwen werden bijvoorbeeld belangrijke mensen groter afgebeeld en waren de achtergronden plat. Het is niet realistisch bedoeld, maar had een symbolische boodschap die belangrijker was dan realisme. En tegenwoordig gaat het om het perspectief van de ‘ik’, maar dat perspectief is aan het wankelen. Door alle samenwerkingsverbanden als Wikipedia en Photosynth, met meerdere perspectieven, en alle feedback die je terugkrijgt via algoritmes, staan we misschien wel aan het begin van iets nieuws. Het voelt in ieder geval nieuw.

Een 360 graden panorama van de Fontanna Neptuna, gemaakt van 52 openbare foto's. Via

Lees ook:

Kunst en wetenschap zijn straks niet meer van elkaar te onderscheiden, betoog Arthur Miller

Het verhaal achter een van de mooiste astrofoto's van het jaar