Je zou het misschien niet zeggen, maar de foto hierboven is een stukje geschiedenis. De afbeelding van de topless vrouw op een tropisch eiland is namelijk de eerste gefotoshopte foto ooit. Hij werd in 1987 gemaakt door John Knoll, de bedenker van Photoshop. De vrouw op het plaatje is zijn vriendin Jennifer, op vakantie op Bora Bora. Later op de dag dat hij de foto maakte, vroeg John Jennifer ten huwelijk. Ze zei ja, en Photoshop groeide uit tot een van de beroemdste computerprogramma’s ooit. Het vreemde aan deze baanbrekende foto is alleen dat we hem waarschijnlijk nooit te zien hadden gekregen, als het niet aan de Nederlandse kunstenaar Constant Dullaart had gelegen. Dullaart heeft een lichte obsessie met de foto, kun je wel zeggen. Als digitale kunstenaar gebruikt hij de vakantiefoto uit de privécollectie van Knoll nu al zo’n drie jaar ongevraagd in verschillende kunstwerken, waarbij hij het plaatje in talloze gedaantes en bewerkingen giet. Inmiddels hebben zijn ‘Jennifers’ in musea en galeries over de hele wereld gehangen. Onlangs nog waren drie lenticulaire prints van Jennifer negen maanden lang te zien in het Van Gogh Museum. Nu staat museum De Hallen in Haarlem op het punt een ander werk aan te kopen: een enorm wandbehang van drie bij vijf meter met daarop een abstracte, 'gesmolten' versie van de foto.

Het begon allemaal in 2013, toen Dullaart over de foto hoorde en er tot zijn verbazing achter kwam dat die nergens online te vinden was. “Ik had meteen het gevoel dat ik iets historisch op het spoor was, alsof ik een soort digitale archeoloog was,” vertelt Dullaart over de telefoon aan The Creators Project. “Het is net als die eerste films van Georges Méliès en dat verhaal over die trein, dat iedereen in de bioscoop wegdook omdat ze dachten dat het echt was. Dat verhaal kennen we allemaal, maar niemand had hier eerder over geschreven of had toegang tot die foto. Van de eerste youtubevideo en de eerste instagramfoto is wel bekend welke dat zijn, dat kun je zo opzoeken, maar deze was nergens te bekennen, alsof we hem vergeten waren.” Dat de foto niet online stond, kwam als volgt: de vakantiefoto werd meegeleverd met de eerste demoversie van Photoshop, toen John en zijn broer Thomas (met wie hij Photoshop had ontwikkeld) het programma probeerden te verkopen. “De meeste mensen hadden in 1988 nog helemaal geen digitale foto’s op hun computer staan, dus dan hadden ze tenminste die ene foto om een beetje mee te spelen,” zegt Dullaart. Adobe kocht het programma, maar besloot uiteindelijk een andere testfoto mee te sturen van een vrouw met een fruitmand op haar hoofd, waardoor de foto van Jennifer al snel weer vergeten werd. Even voor het idee, hier is Jennifer (met kleren aan):

En hier is John:

Na wat zoeken stuitte Dullaart op een video die door Adobe op hun website was gezet, waarin John ter ere van de twintigste verjaardag van het programma de allereerste demo van Photoshop nog een keertje doorneemt. Net als twee decennia eerder gebruikt John daarvoor de foto van zijn eigen vrouw, een plaatje dat hij zelf ‘Jennifer in Paradise’ is gaan noemen.

“Ik had John een mail gestuurd met de vraag of hij die foto nog ergens had liggen," vertelt Dullaart. "Maar hij had nooit gereageerd. Toen dacht ik: weet je, fuck it. Ik haal die foto wel gewoon zelf uit dat filmpje.” Dullaart maakte een screenshot van de video, knipte de foto eruit en vergrootte hem, ironisch genoeg allemaal in Photoshop. Hij onthulde ‘’s werelds eerste gefotoshopte foto’ vervolgens als het pronkstuk van een nieuwe show in een galerie in Berlijn, en hij zette de foto online op de speciale website jennifer.ps.

Iedere foto vertelt een verhaal, en dat geldt ook voor de eerste gefotoshopte foto. “Het is best wel seksistisch als je erbij nadenkt, zeker als je zo’n foto gebruikt op iets als Photoshop te verkopen,” zegt Dullaart. “Het eerste wat John ook in die demovideo doet is zijn eigen vrouw klonen. Zo van: ‘Hier is een bijna naakte vrouw, maar wacht, met één druk op de knop heb je d'r twee!’ Het klopt gewoon heel erg met hoe Photoshop gebruikt wordt, ook nu nog. Het maakt van vrouwen een object, die tot een onrealistisch ideaal bewerkt kunnen worden.”

Het vertelt ook iets over de verandering in onze opvatting over beeld. Fotografie werd ooit geïntroduceerd als een wonderlijke manier om de wereld natuurgetrouw vast te leggen, maar de afgelopen twintig jaar is ons geloof in de echtheid van een afbeelding allang niet meer hetzelfde. De opkomst van beeldbewerkingsprogramma’s als Photoshop is daar een belangrijke reden voor. “We weten nu dat beeld niet meer een directe weergave of registratie is, we zijn ons bewust van die manipulatie. Als Noord-Korea een raket heeft getest, is het eerste wat het hele internet doet kijken of die foto wel echt is. Nu snappen we het allemaal wel. Maar nog maar over twintig jaar geleden wist je niet eens wat ‘gefotoshopt’ was. Er was wel eens sprake van beeldmanipulatie, bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie, maar nooit op zo’n enorme schaal. Ons idee van wat een beeld was, was nog veel puurder.”

Naast de foto publiceerde Dullaart ook een open brief aan Jennifer zelf. “Dat verhaal over de geschiedenis van die Knoll-broers en Photoshop was wel bekend. Maar waar ik juist in geïnteresseerd was, was hoe zíj erop terugkeek. Zij zat tenslotte op dat strand, zij was de brenger van dat nieuws, zij zat daar op die scheiding van de oude en de nieuwe wereld, als boegbeeld van de revolutie. Begrijp me niet verkeerd, ik vind Photoshop geweldig en ik gebruik het iedere dag, maar juist daarom vond ik haar verhaal zo belangrijk.”

Zowel Jennifer als John reageerden op de brief, zij het kort, en niet aan Dullaart persoonlijk, maar in een artikel in The Guardian van Gordon Comstock. John is een beetje boos, lijkt het. “Ik weet niet zo goed waar hij [Dullaart] mee bezig is,” is het enige wat hij zegt. Hij kan ook niet echt lachen om het idee dat de kunstenaar nota bene zijn eigen softwareprogramma heeft gebruikt om aan zijn foto te komen, zo tekent Comstock op. Jennifer is wat vergevingsgezinder: “De schoonheid van het internet is dat mensen dingen kunnen pakken en er mee kunnen doen wat ze willen, en zo weer hun gevoelens en dromen kunnen uiten.” Een bijkomend voordeel van het artikel, voor Dullaart althans, was dat John zo vriendelijk was de originele foto in te scannen en op te sturen voor publicatie. Het zorgde dat Dullaart – en het internet – eindelijk ook de originele eerste gefotoshopte foto tot zijn beschikking heeft. In hi-res nog wel:

Het verhaal van de foto, en van Dullaarts kunst, gaat uiteindelijk over onze veranderende opvatting over wie eigendom kan claimen over een beeld. “Die geschiedenis is van iedereen, dus die foto ook,” zegt Dullaart. “Het is allang niet meer zíjn vakantiefoto, het is überhaupt geen vakantiefoto meer – die foto is van ons allemaal.” Binnenkort zal die foto dus ook in De Hallen in Haarlem zijn, waar het als wandbehang onderdeel zal worden van de vaste collectie. Het is niet het enige dat het museum aankoopt: onderdeel van het kunstwerk is ook een online geschiedenis van het werk – in de vorm van onder meer tweets en artikelen – en een nieuw gedicht van Dullaart over zijn intenties, dat hij in het beeld zelf verstopt heeft. Dat deed hij met steganografiesoftware, een encryptiemethode die onder andere door Anonymous gebruikt werd om op 4chan via beelden te communiceren. Het museum krijgt als enige de sleutel om die boodschap te kunnen ontcijferen.

“Bij De Hallen proberen we kunst te verzamelen op het scherpst van de snede, en Constant is één van de kunstenaars van zijn generatie die de tijdsgeest op zijn staart weet te trappen,” vertelt De Hallen-conservator Xander Karskens in een email aan The Creators Project. “Voor ons is het ook een uitdaging om werk te verzamelen dat deels immaterieel is, dat geen ‘ding’ is. Het dwingt een museum om na te denken over wat het betekent om digitale kunst te verzamelen, en welke faciliteiten en kennis je daarvoor nodig hebt, zowel nu als in de toekomst. Dat maakt het heel spannend en uitdagend.” Dat immateriële ‘ding’ is ook precies wat Dullaart het interessantst vindt. Een beeld, zoals dat van Jennifer, kan van iedereen zijn, maar het verhaal erachter begrijpen, dat iets wat de moeite – en het bezitten – waard is. “Er is veel geschreven over hoe digitale beelden gekopieerd kunnen worden, en hoe auteursrechten hierdoor gefrustreerd worden. Maar wat nou als er een foto is die iedereen wel kan zien, maar die je alleen echt begrijpt als je toegang hebt tot de geheime boodschap die erin verwerkt zit? Het is alsof je als enige aan de achterkant van een beroemd schilderij kan kijken, waar een geheime boodschap staat gekrabbeld. Nu het beeld van Jennifer eindelijk van iedereen is, kan niemand het bezitten. Het password om het helemaal te begrijpen wel.”

Ga naar de website van Contstant Dullaart voor meer werk.